-ਬੀ ਐਸ ਅਮਰਬੰਸ
ਕੁਝ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ, ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਚੱਲਦੇ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਾਉਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। ਤਨਖਾਹ ਸਕੂਲੀ ਫੰਡ ਵਿੱਚੋਂ ਮਿਲਦੀ ਸੀ। ਤਕਰੀਬਨ ਇਕ ਸਾਲ ਦੌਰਾਨ ਕਾਫੀ ਕੁਝ ਸਿੱਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲਿਆ ਤੇ ਇਹ ਬਹੁਤਾ ਹੈਰਾਨੀ ਜਨਕ ਵੀ ਹੈ। ਮੈਂ ਅਤੇ ਮੇਰੇ ਇਕ ਮਿੱਤਰ, ਜੋ ਅੱਜ ਕੱਲ੍ਹ ਕਿਸੇ ਸਰਕਾਰੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿੱਚ ਰਿਸਰਚ ਸਕਾਲਰ ਹੈ, ਨੇ ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਦੇ ਫਰਕ ਨਾਲ ਇਸ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਮਹਿਜ਼ ਪੰਜ ਹਜ਼ਾਰ ਮਿਹਨਤਾਨੇ ਉਤੇ ਨੌਕਰੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਇਕ ਦੋ ਮਹੀਨੇ ਸੁੱਖ ਸਬੀਲੀ ਨਾਲ ਲੰਘ ਗਏ, ਫਿਰ ਸਮੇਂ ਨਾਲ ਚੋਰ ਮੋਰੀਆਂ ਦੜਾ-ਦੜ ਜ਼ਾਹਰ ਹੋਣ ਲੱਗੀਆਂ। ਕਰੀਬ ਇਕ ਹਜ਼ਾਰ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਵਾਲਾ ਸਕੂਲ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਬਿਲਕੁਲ ਵਿਚਕਾਰ ਮੁੱਖ ਬਾਜ਼ਾਰ ਵਿੱਚ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਥਾਂ ਦੀ ਤੰਗੀ ਕੁਝ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸੀ। ਪੁਰਾਣੇ ਅਧਿਆਪਕਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਬਹੁਤੇ ਰਿਟਾਇਰ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਸਨ ਤੇ ਨਵੀਂ ਭਰਤੀ ਨਾ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਸਕੂਲ ਦੀ ਮੈਨੇਜਮੈਂਟ ਕਮੇਟੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਅਖਤਿਆਰੀ ਫੰਡ ਵਿੱਚੋਂ ਕਾਫੀ ਅਧਿਆਪਕ ਕੱਚੇ ਹੀ ਰੱਖੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਜਿਹੜੇ 15-20 ਪੱਕੇ ਅਧਿਆਪਕ ਸਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵੀ ਦੋ ਧੜੇ ਬਣੇ ਹੋਏ ਸਨ ਅਤੇ ਦੋਵੇਂ ਧੜੇ ਇਕ ਦੂਜੇ 'ਤੇ ਚੌਧਰ ਚਲਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼, ਹਰ ਚੜ੍ਹਦੇ ਦਿਨ ਨਵੇਂ-ਨਵੇਂ ਢੰਗ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨਾਲ ਕਰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ।
ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਵਾਂ ਧੜਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇਕ ਵਿੱਚ ਸਕੂਲ ਦਾ ਮੁਖੀ ਤੇ ਉਸ ਦੇ ਹਮਉਮਰ ਸਾਥੀ ਸਨ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਧੜੇ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਆਏ ਅਧਿਆਪਕ ਸਨ। ਮੁਕਾਬਲਾ ਇੰਨਾ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸੀ ਕਿ ਜੇ ਇਕ ਅਧਿਆਪਕ ਜਮਾਤ ਨਾ ਲਾਉਂਦਾ ਤਾਂ ਦੂਜਾ ਉਸ ਦੀ ਜ਼ਿੱਦ ਵਿੱਚ ਆ ਕੇ ਬਾਹਰ ਬੈਠ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਹਾਲਾਤ ਅਜਿਹੇ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਸਨ ਕਿ ਸਕੂਲ ਸਿਰਫ ਕੱਚੇ ਰੱਖੇ ਅਧਿਆਪਕਾਂ ਦੇ ਸਿਰ ਉਤੇ ਚੱਲਦਾ ਸੀ। ਸਕੂਲ ਮੁਖੀ ਦੀ ਏਨੀ ਚੌਧਰ ਸੀ ਕਿ ਉਸ ਦੇ ਧੜੇ ਵਾਲੇ ਅਧਿਆਪਕਾਂ ਦਾ ਕੰਮ ਬੱਸ ਇਹ ਹੁੰਦਾ ਸੀ, ਸਕੂਲੇ ਆਉਣਾ ਤੇ ਹਾਜ਼ਰੀ ਲਾ ਕੇ ਆਪਣੇ ਘਰੇਲੂ ਕੰਮਾਂ ਲਈ ਚਲੇ ਜਾਣਾ। ਇਹ ਨਿੱਤ ਦਾ ਕੰਮ ਸੀ। ਪਿੱਛੋਂ ਮੇਰੇ ਵਰਗੇ ਨਵਿਆਂ ਨੂੰ ਇਕ-ਇਕ ਜਣੇ ਨੂੰ ਦੋ-ਦੋ ਜਮਾਤਾਂ ਸੌਂਪ ਦਿੱਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ। ਜੇ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਤਾਂ ਸਕੂਲ ਮੁਖੀ ਵੱਲੋਂ ਕਹਿ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ, ਜਿਵੇਂ ਕਿਹਾ ਜਾ ਰਿਹੈ, ਉਵੇਂ ਕਰੋ।
ਗੌਰ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਸਕੂਲ ਮੁਖੀ ਦੀ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਵੀ ਉਸ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਪੱਕੀ ਅਧਿਆਪਕ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਦਾ ਘਰ ਵੀ ਸਕੂਲ ਦੇ ਨੇੜੇ ਸੀ। ਉਸ ਦਾ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਐਨਾ ਦਬਦਬਾ ਸੀ ਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਖੁੱਲ੍ਹ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਮਰਜ਼ੀ ਆਵੇ, ਜਦੋਂ ਮਰਜ਼ੀ ਜਾਵੇ। ਸਕੂਲ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਅੱਠ ਚੱਕਰ ਤਾਂ ਉਹ ਘਰ ਲਾ ਆਉਂਦੀ ਸੀ। ਉਹ ਸਕੂਲੇ ਸਕੂਟਰ ਉਤੇ ਆਉਂਦੀ ਸੀ। ਸੇਵਾਦਾਰ ਜਦੋਂ ਹਾਜ਼ਰੀ ਲਵਾ ਰਿਹਾ ਹੁੰਦਾ, ਜੇ ਉਸ ਮੈਡਮ ਦੀ ਹਾਜ਼ਰੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲੱਗੀ ਹੁੰਦੀ ਤਾਂ ਉਸ ਦਾ ਸਕੂਟਰ ਖੜਾ ਦੇਖ ਕੇ ਉਸ ਦੀ ਹਾਜ਼ਰ ਲੱਗ ਜਾਂਦੀ। ਉਹ ਸੀ ਕਿ ਮੈਡਮ ਆਪਣਾ ਸਕੂਟਰ ਖੜਾ ਕੇ ਚਲੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ਤੇ ਘੰਟਿਆਂ ਬੱਧੀ ਵਾਪਸ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆਉਂਦੀ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਜਮਾਤਾਂ ਸਾਨੂੰ ਦੇ ਦਿੱਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ। ਕਈ ਵਾਰ ਅਸੀਂ ਸੇਵਾਦਾਰ ਨੂੰ ਮਸ਼ਕਰੀ ਕਰਦੇ ਕਿ ਮੈਡਮ ਦੀ ਹਾਜ਼ਰੀ ਕਿਵੇਂ ਲੱਗਦੀ ਹੈ, ਉਹ ਵੀ ਅਗਾਂਹ ਹਾਸੇ ਵਿੱਚ ਕਹਿ ਦਿੰਦਾ, ਬੱਸ ਜੇ ਮੈਡਮ ਦਾ ਸਕੂਟਰ ਖੜਾ ਹੈ ਤਾਂ ਸਮਝੋ ਮੈਡਮ ਡਿਊਟੀ ਉਤੇ ਹੈ, ਪਰ ਕਿਸੇ ਕੰਮ ਗਈ ਹੈ। ਬਾਕੀ ਅਧਿਆਪਕ ਵੀ ਇਹੀ ਕਰਦੇ। ਤਕਰੀਬਨ ਅੱਧੇ ਅਧਿਆਪਕ ਹਰ ਦੋ ਘੰਟੇ ਵਿੱਚ ਇਕ ਵਾਰ ਤਾਂ ਬਾਜ਼ਾਰ ਦਾ ਗੇੜਾ ਲਾਜ਼ਮੀ ਲਗਾ ਕੇ ਆਉਂਦੇ ਸਨ।
ਸਿੱਖਿਆ ਦਾ ਪੱਧਰ ਇੰਨਾ ਨੀਵਾਂ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਸੀ ਕਿ ਗਿਆਰਵੀਂ ਦੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਨਾਮ ਲਿਖਣਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆਉਂਦਾ। ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਦਾ ਡਾਢਾ ਨੁਕਸਾਨ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਤੇ ਮੇਰੇ ਮਿੱਤਰ ਨੇ ਕੁਝ ਵਿਰੋਧ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਸਾਰੇ ਅਧਿਆਪਕਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਮੌਜਾਂ ਉਤੇ ਬੰਦਿਸ਼ ਲੱਗਦੀ ਨਜ਼ਰ ਆਈ। ਸਕੂਲ ਮੁਖੀ ਨਾਲ ਹਾਜ਼ਰੀ ਵਾਲੇ ਸਕੂਟਰ ਦੀ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਤਾਂ ਉਹ ਇੰਨੇ ਸਖਤ ਨਾਰਾਜ਼ ਹੋਏ ਕਿ ਸਾਨੂੰ ਇਹ ਵੀ ਕਹਿ ਗਏ, ਆਪਣੇ ਕੰਮ ਨਾਲ ਕੰਮ ਰੱਖੋ, ਸਰਕਾਰੀ ਅਧਿਆਪਕਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਈ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਬੱਸ ਫਿਰ ਕੀ ਸੀ, ਅਸੀਂ ਵੀ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਗਰੀਬ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨਾਲ ਹੋ ਰਹੇ ਜ਼ੁਲਮ ਅਤੇ ਧੱਕੇ ਖਿਲਾਫ ਆਵਾਜ਼ ਚੁੱਕਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ।
ਦਸਵੀਂ ਦੇ ਬੋਰਡ ਦੇ ਪੇਪਰਾਂ ਦਾ ਸਮਾਂ ਸੀ, ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਾਲੀ ਅਧਿਆਪਕਾ ਆਪਣੇ ਮੁੰਡੇ ਦੇ ਪੇਪਰਾਂ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਡਾਢੀ ਚਿੰਤਤ ਸੀ ਤੇ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਖੁਦ ਪੜ੍ਹਾਉਣ ਲਈ ਛੁੱਟੀ 'ਤੇ ਸੀ। ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਦਾ ਪੱਧਰ ਨਾ ਹੀ ਦੱਸਾਂ ਤਾਂ ਬਿਹਤਰ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਵੱਲ ਸਗੋਂ ਵੱਧ ਧਿਆਨ ਦੇਣ ਦੀ ਲੋੜ ਸੀ, ਪਰ ਮੈਡਮ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਮਸ਼ਹੂਰ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਦੇ ਬੇਟੇ ਲਈ ਦੋ ਢਾਈ ਸੌ ਬੱਚਿਆਂ ਦਾ ਭਵਿੱਖ ਦਾਅ ਉਤੇ ਲਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨਾਲ ਇਹ ਧੱਕਾ ਬਰਦਾਸ਼ਤ ਨਾ ਹੋਇਆ। ਜਿੰਨੇ ਵੀ ਕੱਚੇ ਅਧਿਆਪਕ ਸਨ, ਅਸੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਚੱਲਣ ਦਾ ਸੱਦਾ ਦੇ ਦਿੱਤਾ। ਕੁਝ ਸਮਾਂ ਲੰਘਿਆ ਤਾਂ ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਪੂਰੇ ਸਟਾਫ ਦਾ ਵਿਹਾਰ ਬਦਲਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ। ਹਾਜ਼ਰੀ ਵਾਲੇ ਸਕੂਟਰ ਅਤੇ ਹੋਰ ਅਧਿਆਪਕਾਂ ਦੀਆਂ ਕੁਤਾਹੀਆਂ ਖਿਲਾਫ ਨਾਅਰੇ ਲਾਉਣ ਦੀ ਸਾਨੂੰ ਇਹ ਸਜ਼ਾ ਮਿਲੀ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਤੇ ਮੇਰੇ ਮਿੱਤਰ ਨੂੰ ਫੰਡਾਂ ਦੀ ਕਮੀ ਅਤੇ ਹੋਰ ਕਈ ਸ਼ਰਤਾਂ ਗਿਣਾ ਕੇ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚੋਂ ਅਸਤੀਫਾ ਦੇਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।
ਅੱਜ ਜਦੋਂ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੀ ਯਾਦ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਸੋਚਣ ਲੱਗਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਉਸ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹ ਰਹੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਕਦੇ ਆਪਣੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਚੰਗੇ ਸਕੂਲਾਂ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਾ ਸਕਣਗੇ? ਉਹ ਤਾਂ ਇਸ ਯੋਗ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੋਣੇ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੇ ਚੰਗੇ ਭਵਿੱਖ ਲਈ ਕਿਤੇ ਪੈਰ ਜਮਾ ਸਕਣਗੇ!