-ਆਸ਼ੂਤੋਸ਼
ਬੰਗਾਲ ਦੀਆਂ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਚੋਣਾਂ ਨੇ ਇੱਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਕਈ ਸਵਾਲ ਖੜ੍ਹੇ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਹਨ। ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਿੰਦੂ-ਮੁਸਲਮਾਨ ਵਿੱਚ ਵੰਡ ਪਾਈ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ, ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੂੰ ਪਰਾਇਆ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ, ਕੀ ਉਹ ਦੇਸ਼ ਹਿੱਤ ਵਿੱਚ ਹੈ? ਕੀ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਘੱਟ ਗਿਣਤੀ ਤਬਕੇ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਾਸ਼ੀਏ ਉੱਤੇ ਸੁੱਟ ਦੇਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਸਹੀ ਹੈ? ਜੋ ਲੋਕ ਅਖੰਡ ਭਾਰਤ ਦਾ ਸੁਪਨਾ ਲੈ ਕੇ ਸੱਤਾ ਉੱਤੇ ਕਾਬਿਜ਼ ਹਨ ਅਤੇ ਜੋ ਵੰਡ ਦੇ ਸੰਤਾਪ ਤੋਂ ਪੀੜਤ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਉਭਾਰਨ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਕੀ ਉਹ ਉਸ ਖਤਰੇ ਨੂੰ ਸਮਝ ਰਹੇ ਹਨ, ਜਿਸ ਦੀ ਕੀਮਤ ਇੱਕ ਵਾਰ ਭਾਰਤ ਵੰਡ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਅਦਾ ਕਰ ਚੁੱਕਾ ਹੈ? ਪਿਛਲੇ ਦਿਨੀਂ ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੰਡ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਮੁਹੰਮਦ ਅਲੀ ਜਿੱਨਾਹ ਦੀ ਆਤਮ-ਕਥਾ ਪੜ੍ਹਦੇ ਹੋਏ ਇਹ ਸਵਾਲ ਦਿਮਾਗ ਵਿੱਚ ਘੁੰਮੇ ਤੇ ਇੰਝ ਜਾਪਿਆ ਕਿ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇ 74 ਸਾਲਾਂ ਬਾਅਦ ਦੇਸ਼ ਇੱਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਗਲਤੀ ਕਰਨ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ।
ਅੱਜ ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਚੁਫੇਰੇ ਦੇਖਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਜਾਪਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਾਡੇ ਬੁਨਿਆਦੀ ਮੁੱਦੇ ਕਿਤੇ ਗੁੰਮ ਹੋ ਗਏ ਹਨ। ਰੋਟੀ ਰੋਜ਼ਗਾਰ ਤੇ ਛੱਤ ਦੇ ਸਵਾਲ ਪਿੱਛੇ ਛੁੱਟ ਗਏ ਹਨ। ਹਿੰਦੂ-ਮੁਸਲਮਾਨ ਦੇ ਦਾਅਵੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਅਹਿਮ ਹੋ ਗਏ ਹਨ। ਸੱਤਾ ਧਿਰ ਨੇ ਬੜੀ ਹੁਸ਼ਿਆਰੀ ਨਾਲ ਦੋਵਾਂ ਵਿਚਾਲੇ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਖਾਈ ਖੋਦ ਦਿੱਤੀ ਹੈ।
ਇੱਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਇਹ ਸਾਬਤ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ ਕਿ ਹਿੰਦੂ-ਮੁਸਲਮਾਨ ਦੋਵੇਂ ਇਕੱਠੇ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਸਕਦੇ। ਦੋਵਾਂ ਵਿੱਚ ਸੰਧੀ ਉਦੋਂ ਹੀ ਸੰਭਵ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਮੁਸਲਿਮ ਤਬਕਾ ਹਿੰਦੂਆਂ ਸਾਹਮਣੇ ਆਪਣੇ-ਆਪ ਨੂੰ ਦੂਜੇ ਦਰਜੇ ਦਾ ਨਾਗਰਿਕ ਮੰਨ ਲਵੇ, ਉਹ ਸੱਤਾ ਵਿੱਚ ਭਾਈਵਾਲੀ ਦਾ ਸਵਾਲ ਨਾ ਪੁੱਛੇ, ਉਹ ਸਿਆਸਤ ਤੋਂ ਦੂਰ ਹੋ ਜਾਵੇ।
ਇਹ ਹਾਲਾਤ ਖਤਰਨਾਕ ਹਨ। ਇਹ ਗਲਤੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਲੜਾਈ ਵੇਲੇ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਬਣਿਆ। ਉਦੋਂ ਇਹ ਗਲਤੀ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਵੱਡੇ ਹਿੱਸੇ ਨੇ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਅੱਜ ਇਹ ਗਲਤੀ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦਾ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਤਬਕਾ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਆਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵੀ ਲੰਮੇ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਹਿੰਦੂ ਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਸਹਿ-ਹੋਂਦ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਨਾਲ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ। 1857 ਦੀ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੂ-ਮੁਸਲਿਮ ਏਕਤਾ ਦੀ ਤਸਦੀਕ ਖੁਦ ਹਿੰਦੂਵਾਦੀ ਸਿਆਸਤ ਦੇ ਮੋਢੀ ਸਾਵਰਕਰ ਨੇ ਕੀਤੀ ਸੀ। 1857 ਉੱਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਿਤਾਬ ਇਸ ਦੀ ਗਵਾਹ ਹੈ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਜਾਪਿਆ ਕਿ ਜੇ ਇਹ ਇਕੱਠੇ ਰਹੇ ਤਾਂ ਭਾਰਤ ਉੱਤੇ ਰਾਜ ਕਰਨਾ ਅਸੰਭਵ ਹੋਵੇਗਾ, ਇਸ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ‘ਫੁੱਟ ਪਾਓ ਅਤੇ ਰਾਜ ਕਰੋ’ ਦੀ ਨੀਤੀ ਅਪਣਾਈ।
ਜਿੱਨਾਹ ਬਾਰੇ ਲਿਖੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਲੇਖਕ ਇਸ਼ਤਿਆਕ ਅਹਿਮਦ ਦੀ ਕਿਤਾਬ ਇਸ ਦਾ ਸਬੂਤ ਹੈ ਕਿ ਕਾਇਦੇ ਆਜ਼ਮ ਜਿੱਨਾਹ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਲੜਾਈ ਨੂੰ ਕਮਜ਼ੋਰ ਕਰਨ ਲਈ ਕੀਤੀ। ਜਿੱਨਾਹ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਸਿਆਸਤ ਲਈ ਇਹ ਬਹੁਤ ਸਹੀ ਵੀ ਜਾਪਿਆ। ਇਸ਼ਤਿਆਕ ਅਹਿਮਦ ਲਿਖਦੇ ਹਨ ਕਿ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਵਿੰਸਟਨ ਚਰਚਿਲ ਨਾਲ ਜਿੱਨਾਹ ਦੇ ਗੂੜ੍ਹੇ ਰਿਸ਼ਤੇ ਸਨ। ਚਰਚਿਲ ਭਾਰਤ ਤੇ ਭਾਰਤੀਆਂ ਨੂੰ ਚੰਗੀ ਨਜ਼ਰ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਦੇਖਦਾ ਸੀ। ਉਹ ਕਾਂਗਰਸ ਅਤੇ ਗਾਂਧੀ ਨਾਲ ਨਫ਼ਰਤ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਚਰਚਿਲ ਦੇ ਵਾਂਗ ਹੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਵਾਇਸਰਾਏ ਲਿਨਲਿਥਗੋ ਅਤੇ ਵਾਵੇਲ ਵੀ ਜਿੱਨਾਹ ਨੂੰ ਪਸੰਦ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਕਾਂਗਰਸ ਨੇ ਨਹਿਰੂ ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨਗੀ ਵਿੱਚ 1929 ਵਿੱਚ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਕਾਂਗਰਸ ਇਜਲਾਸ ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਮੁਕੰਮਲ ਸਵਰਾਜ ਦਾ ਨਾਅਰਾ ਦਿੱਤਾ ਤਾਂ ਅਚਾਨਕ ਜਿੱਨਾਹ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਲਈ ਉਪਯੋਗੀ ਹੋ ਗਏ। ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਤੱਕ ਜਿੱਨਾਹ ਉੱਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੀ ਕੋਈ ਖਾਸ ਕ੍ਰਿਪਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਨਹੀਂ ਸੀ।
ਯਾਦ ਰੱਖਣ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ 1940 ਵਿੱਚ ਮੁਸਲਿਮ ਲੀਗ ਦੇ ਲਾਹੌਰ ਸੈਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਜਿੱਨਾਹ ਨੇ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਲਈ ਆਜ਼ਾਦ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸ਼ਰੇਆਮ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਮੁਸਲਮਾਨ ਇੱਕ ਵੱਖਰੀ ਕੌਮ ਹਨ, ਕਾਂਗਰਸ ਹਿੰਦੂ ਪਾਰਟੀ ਹੈ ਤੇ ਗਾਂਧੀ ਹਿੰਦੂ ਨੇਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦੋ ਕੌਮਾਂ ਦੀ ਵਕਾਲਤ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ। ਉਹ ਕਹਿਣ ਲੱਗੇ ਕਿ ਹਿੰਦੂ-ਮੁਸਲਮਾਨ ਇਕੱਠੇ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਸਕਦੇ। ਇਹ ਦੋ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕੌਮਾਂ ਹਨ। ਜਿੱਨਾਹ ਨੇ ਲਾਹੌਰ ਇਜਲਾਸ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ, ‘‘ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਸਰੋਤ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਆਪਣੇ ਵੱਖਰੇ ਮਹਾਕਾਵਿ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਇਕ ਵੱਖ ਹਨ ਅਤੇ ਅਕਸਰ ਇੱਕ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦਾ ਨਾਇਕ ਦੂਸਰੇ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦਾ ਖਲਨਾਇਕ ਵੀ ਹੈ। ਅਜਿਹੇ ਵਿੱਚ ਦੋਵਾਂ ਨੂੰ ਇਕੱਠਿਆਂ ਇੱਕ ਰਾਜ ਦੇ ਅੰਦਰ ਰੱਖਣ, ਜਿੱਥੇ ਇਕ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਘੱਟ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਦੂਸਰਾ ਬਹੁ-ਗਿਣਤੀ, ਨਾਲ ਬੇਚੈਨੀ ਵਧੇਗੀ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਤਾਣਾ-ਬਾਣਾ ਛਿੰਨ-ਭਿੰਨ ਹੋਵੇਗਾ।''
ਇਹ ਉਹੀ ਜਿੱਨਾਹ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ 1906 ਵਿੱਚ ਮੁਸਲਿਮ ਲੀਗ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਕੀਤੀ ਅਤੇ 1909 ਵਿੱਚ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੂੰ ਵੱਖਰੀ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧਤਾ ਦੇਣ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਜਿੱਨਾਹ ਨੂੰ ਹਿੰਦੂ-ਮੁਸਲਿਮ ਏਕਤਾ ਦੀ ਮੂਰਤੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। 1902 ਤੱਕ ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਨੇਤਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਗਿਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਇਹ ਉਹੀ ਜਿੱਨਾਹ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦੱਖਣੀ ਅਫਰੀਕਾ ਤੋਂ ਭਾਰਤ ਪਰਤੇ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਸਵਾਗਤ ਸਮਾਰੋਹ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ਾਨ ਵਿੱਚ ਕਸੀਦੇ ਪੜ੍ਹੇ ਸਨ।
ਅੱਲਾਮਾ ਇਕਬਾਲ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਵੱਡੇ ਸ਼ਾਇਰ ਸਨ, ਸਗੋਂ ਵੱਡੇ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਵੀ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜਿੱਨਾਹ ਦਾ ਗੁਰੂ ਕਹਿਣਾ ਗਲਤ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ। ਇਕਬਾਲ ਨੇ ਜਿੱਨਾਹ ਨੂੰ 13 ਖਤ ਲਿਖੇ ਸਨ, ਇਹ ਕਹਿਣ ਲਈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਸਿਆਸੀ ਅਗਿਆਤਵਾਸ ਖਤਮ ਕਰ ਕੇ ਮੁਸਲਿਮ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਜਿੱਨਾਹ ਨੇ ਇਕਬਾਲ ਨੂੰ ਨਿਰਾਸ਼ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਸਿਆਸੀ ਲਿਬਾਸ ਪਹਿਨਾਇਆ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਰਾਹ ਪੈ ਗਏ।
ਜਿੱਨਾਹ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀ ਉਹ ਬੁਝਾਰਤ ਹੈ, ਜਿਸ ਦਾ ਕੋਈ ਸਿੱਧਾ ਜਵਾਬ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦਾ। ਧਰਮ ਨੂੰ ਨਾ ਮੰਨਣ ਵਾਲਾ, ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਲਈ ਹਰਾਮ ਸੂਰ ਦਾ ਮਾਸ ਖਾਣ ਵਾਲਾ, ਸ਼ਰਾਬ ਪੀਣ ਵਾਲਾ ਸ਼ਖ਼ਸ ਕਿਵੇਂ ਸਿਆਸਤ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰ ਕੇ ਮੁਸਲਿਮ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੀਆਂ ਕਮਜ਼ੋਰੀਆਂ ਦਾ ਲਾਭ ਉਠਾ ਕੇ ਕਾਇਦੇ ਆਜ਼ਮ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਜਿੱਨਾਹ ਕਹਿੰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਮੁਸਲਿਮ ਇੱਕ ਕੌਮ ਹਨ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਦੀ ਹਿੰਦੂਆਂ ਤੋਂ ਵੱਧ ਏਕਤਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੂ ਜਾਤਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਵਿੱਚ ਸਮਾਨਤਾ ਨਹੀਂ। ਜਿੱਨਾਹ ਖੁਦ ਮੁਸਲਿਮਾਂ ਵਿੱਚ ਘੱਟ ਗਿਣਤੀ ਸ਼ੀਆ ਇਸਮਾਈਲੀ ਤਬਕੇ ਤੋਂ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਬਣਵਾ ਲਿਆ ਪਰ ਉਸੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਸੁੰਨੀ ਬਹੁ-ਗਿਣਤੀ ਕੱਟੜਪੰਥੀਆਂ ਨੇ ਇਹ ਸਾਬਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਧਰਮ ਕਿਸੇ ‘ਸਥਾਈ' ਕੌਮ ਦਾ ਆਧਾਰ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ। ਸ਼ੀਆ ਅਤੇ ਅਹਿਮਦੀਆਂ ਫਿਰਕਿਆਂ ਉੱਤੇ ਜੋ ਜ਼ੁਲਮ ਹੋਏ, ਉਹ ਜਿੱਨਾਹ ਨੇ ਕਦੇ ਸੋਚਿਆ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ।
ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਅੱਜ ਉਹੀ ਗਲਤੀ ਦੁਹਰਾਈ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਧਾਰਮਿਕ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਉਭਾਰਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਜਿੱਨਾਹ ਨੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਨਫ਼ਰਤ ਭਰੀ, ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਮੁਸਲਿਮਾਂ ਨੂੰ ਟਾਰਗੈਂਟ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਧਾਰਮਿਕ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਭੜਕਾ ਕੇ ਚੋਣਾਂ ਜਿੱਤੀਆਂ ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ, ਸਰਕਾਰ ਬਣਾਈ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ਪਰ ਕੀ ਇਸ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਂਤੀ ਰਹਿ ਸਕੇਗੀ? ਕੀ ਗਾਰੰਟੀ ਹੈ ਕਿ ਭਾਰਤ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਰਾਹ ਉੱਤੇ ਨਹੀਂ ਜਾਵੇਗਾ?