-ਰਾਜਨਦੀਪ ਕੌਰ ਮਾਨ
ਸਾਡਾ ਪੰਜਾਬੀ ਸਭਿਆਚਾਰ ਬਹੁਤ ਖੂਬਸੂਰਤ ਤੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਹੈ। ਇਸ ਦੀ ਖੂਬਸੂਰਤੀ ਦਾ ਇੱਕ ਖੂਬਸੂਰਤ ਸਿਤਾਰਾ ਹੈ ਛੰਦ ਪਰਾਗੇ। ਛੰਤ ਜਾਂ ਛੰਦ ਲੋਕ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਇੱਕ ਕਾਵਿ ਰੂਪ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਵਿੱਚ ਛੰਦਾ ਬੰਦੀ ਦੇ ਕੋਈ ਖਾਸ ਨਿਯਮ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ। ਕਹਿਣ ਦਾ ਭਾਵ ਪਿੰਗਲ ਅਨੁਸਾਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ। ਇਹ ਨਿੱਕੀਆਂ ਨਿੱਕੀਆਂ ਬੋਲੀਆਂ ਦਾ ਨੇੜਲਾ ਰੂਪ ਹੈ। ਇਹ ਸੁਖਮਈ, ਖੁਸ਼ੀ ਦੇ ਮੌਕੇ ਉੱਤੇ ਗਾਉਣ ਵਾਲੀ ਚੁਲਬੁਲੀ, ਸ਼ਰਾਰਤੀ ਤੇ ਮੰਗਲਮਈ ਕਵਿਤਾ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦੀ ਹਰ ਰਸਮ ਲਈ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਗੀਤ ਮਿਲਦੇ ਹਨ। ਛੰਦ ਕੁੜੀ ਦੇ ਵਿਆਹ ਮੌਕੇ ਕੁੜੀ ਦੀਆਂ ਭੈਣਾਂ ਵੱਲੋਂ ਜੀਜੇ ਕੋਲੋਂ ਸੁਣੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਖਾਸ ਕਿਸਮ ਦੇ ਹਾਸੇ ਠੱਠੇ ਭਰਪੂਰ ਕਾਵਿਮਈ ਗਾਉਣ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਨ। ਇਹ ਇੱਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸੰਵਾਦ ਰੂਪ ਹੀ ਸੀ। ਹਾਸੇ ਠੱਠੇ ਵਿੱਚ ਲਾੜੇ ਦੀ ਸੂਝ-ਬੂਝ ਤੇ ਦਿਮਾਗ ਦੀ ਵੀ ਪਰਖ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਸੀ।
ਛੰਦ ਪਰਾਗੇ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਹਿੰਦੂ ਪਰਵਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਬੋਲੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ, ਪਰ ਦੇਖਾ-ਦੇਖੀ ਦੂਜੀਆਂ ਬਰਾਦਰੀਆਂ ਨੇ ਵੀ ਇਸ ਨੂੰ ਅਪਣਾ ਲਿਆ। ਛੰਦ ਦਾ ਕਾਵਿਕ ਅਰਥ ਹੈ ਰੁੱਗ ਜਾਂ ਸੰਗ੍ਰਹਿ। ਇਹ ਆਮ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਲਾਵਾਂ-ਫੇਰਿਆਂ ਤੋਂ ਵਿਹਲੇ ਹੋਣ ਪਿੱਛੋਂ ਜਦ ਲਾੜਾ ਆਪਣੇ ਦੋਸਤਾਂ ਨਾਲ ਬੈਠਦਾ, ਉਦੋਂ ਉਸ ਦੀਆਂ ਸਾਲੀਆਂ ਆ ਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਘੇਰ ਕੇ ਬੈਠ ਜਾਂਦੀਆਂ ਤੇ ਛੰਦ ਸੁਣਾਉਣ ਦੀ ਫਰਮਾਇਸ਼ ਕਰਦੀਆਂ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਸੱਸ ਤੇ ਸਹੁਰੇ ਪਰਵਾਰ ਦੀਆਂ ਹੋਰ ਔਰਤਾਂ ਲਾੜੇ ਨੂੰ ਸ਼ਗਨ ਵਗੈਰਾ ਵੀ ਦਿੰਦੀਆਂ ਅਤੇ ਕਾਫੀ ਹਾਸਾ ਠੱਠਾ ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਪਹਿਲੀ ਤੁਕ ਕੁੜੀਆਂ ਬੋਲਦੀਆਂ ਜਿਵੇਂ :
‘ਛੰਦ ਪਰਾਗੇ ਆਈਏ ਜਾਈਏ, ਛੰਦ ਪਰਾਗੇ ਸੋਟੀਆਂ’
ਤਾਂ ਜੀਜਾ ਅੱਗੋਂ ਜਵਾਬ ਮੌਕੇ ਉੱਤੇ ਘੜ ਕੇ ਦਿੰਦਾ :
‘ਉੱਤੋਂ ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਭੋਲੀਆਂ, ਵਿੱਚੋਂ ਦਿਲ ਦੀਆਂ ਖੋਟੀਆਂ’
ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਖੂਬਸੂਰਤ ਨਜ਼ਾਰਾ ਬੱਝ ਜਾਂਦਾ। ਕੁਝ ਖੂਬਸੂਰਤ ਵੰਨਗੀਆਂ ਦੇਖੋ :
ਛੰਦ ਪਰਾਗੇ ਆਈਏ ਜਾਈਏ, ਛੰਦ ਪਰਾਗੇ ਡਲੀ,
ਸਹੁਰਾ ਫੁੱਲ ਗੁਲਾਬ ਦਾ ਤੇ ਸੱਸ ਚੰਬੇ ਦੀ ਕਲੀ।
ਛੰਦ ਪਰਾਗੇ ਆਈਏ ਜਾਈਏ, ਛੰਦ ਪਰਾਗੇ ਥਾਲੀਆਂ,
ਸੋਨੇ ਦਾ ਮੈਂ ਮਹਿਲ ਬਣਾਵਾਂ, ਵਿੱਚ ਬਿਠਾਵਾਂ ਸਾਲੀਆਂ।
ਛੰਦ ਪਰਾਗੇ ਆਈਏ ਜਾਈਏ, ਛੰਦ ਪਰਾਗੇ ਤੁਰਮਾ,
ਤੁਹਾਡੀ ਧੀ ਨੂੰ ਏਦਾਂ ਰਖੂੰ, ਜਿਉਂ ਅੱਖੀਆਂ ਵਿੱਚ ਸੁਰਮਾ।
ਛੰਦ ਪਰਾਗੇ ਆਈਏ ਜਾਈਏ, ਛੰਦ ਪਰਾਗੇ ਖੰਡ,
ਗੋਪੀਆਂ ਅੱਜ ਕਾਹਨ ਘੇਰਿਆ, ਬੈਠ ਸੁਣਦੀਆਂ ਛੰਦ।
ਛੰਦ ਪਰਾਗੇ ਆਈਏ ਜਾਈਏ, ਛੰਦ ਪਰਾਗੇ ਖੀਰਾ,
ਧੀ ਤੁਹਾਡੀ ਏਦਾਂ ਰੱਖਸਾਂ, ਜਿਉਂ ਰੱਖਦੇ ਨੇ ਹੀਰਾ।
ਛੰਦ ਪਰਾਗੇ ਆਈਏ ਜਾਈਏ, ਛੰਦ ਪਰਾਗੇ ਤੁੰਮਾ,
ਸਭੋ ਸਾਲੀਆਂ ਸੋਹਣੀਆਂ, ਮੈਂ ਕੀਹਦਾ ਮੂੰਹ ਚੁੰਮਾਂ।
ਛੰਦ ਪਰਾਗੇ ਆਈਏ ਜਾਈਏ, ਛੰਦ ਪਰਾਗੇ ਗਹਿਣਾ,
ਬੇਟੀ ਨੂੰ ਸਮਝਾ ਦੇਣਾ ਜੀ, ਆਗਿਆ ਦੇ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣਾ।
ਛੰਦ ਪਰਾਗੇ ਆਈਏ ਜਾਈਏ, ਛੰਦ ਪਰਾਗੇ ਦਾਤ,
ਵੱਧ ਘੱਟ ਬੋਲਿਆ, ਦਿਲ ਨਾ ਲਾਉਣਾ, ਭੁੱਲ ਚੁਕ ਕਰਨੀ ਮਾਫ।
ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਛੰਦ ਨਵੇਂ ਵੀ ਘੜੇ ਜਾਂਦੇ। ਲੋਕ ਵਿਆਹ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਤਿਆਰੀ ਕਰਨ ਲੱਗ ਜਾਂਦੇ। ਕਈ ਅਜਿਹੇ ਇਨਸਾਨ ਹੁੰਦੇ ਸਨ, ਜੋ ਮੌਕੇ ਉੱਤੇ ਛੰਦ ਘੜਨ ਦੇ ਮਾਹਰ ਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਅਜਿਹੇ ਇਨਸਾਨ ਬੜੇ ਮਜ਼ੇਦਾਰ ਤਬੀਅਤ ਦੇ ਇਨਸਾਨ ਹੁੰਦੇ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਿਆਹਾਂ ਦੇ ਸਮੇਂ ਖੂਬ ਮੰਗ ਰਹਿੰਦੀ। ਪੂਰਾ ਪਿੰਡ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਵਿਆਹ ਉਤੇ ਨਾਲ ਲਿਜਾਣਾ ਪਸੰਦ ਕਰਦਾ ਸੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਜਦੋਂ ਸਾਲੀਆਂ ਇੱਕ ਤੋਂ ਇੱਕ ਛੰਦ ਸੁਣਦੀਆਂ, ਹਾਰ ਜਾਣ ਤੋਂ ਅਜਿਹਾ ਇਨਸਾਨ ਬਚਾਅ ਲੈਂਦਾ ਸੀ। ਲੋਕ ਖਾਸ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਅਜਿਹੇ ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਬਰਾਤ ਵਿੱਚ ਲੈ ਕੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਆਧੁਨਿਕ ਜੀਵਨ ਸ਼ੈਲੀ ਵਿੱਚ ਬਾਕੀ ਰਸਮਾਂ ਵਾਂਗੂ ਇਹ ਰਸਮ ਵੀ ਬੀਤੇ ਅਲੋਪ ਹੋ ਗਈ ਹੈ। ਅੱਜ ਕੱਲ੍ਹ ਕੋਈ ਵਿਰਲਾ ਵਿਆਹ ਹੋਏਗਾ, ਜਿੱਥੇ ਸਾਲੀਆਂ ਜੀਜੇ ਨੂੰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਖੌਲ ਕਰ ਸਕਦੀਆਂ ਹੋਣਗੀਆਂ। ਸਾਡੇ ਵਿਰਸੇ ਦੇ ਕਿੰਨੇ ਸੋਹਣੇ ਰੰਗ ਸਨ, ਜੋ ਕਿ ਅਸੀਂ ਪੈਲੇਸ ਕਲਚਰ ਵਿੱਚ ਫਸ ਕੇ ਗਵਾ ਚੁੱਕੇ ਹਾਂ।