-ਸਤਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਰੰਧਾਵਾ, ਡਾ.
ਸਾਲ 2007 ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ। ਮੈਂ ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਪਟਿਆਲਾ ਵਿੱਚ ਐਮ ਫਿਲ ਕਰਨ ਲਈ ਦਾਖ਼ਲ ਹੋਇਆ। ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੀ ਚਮਕ-ਦਮਕ ਅਤੇ ਜਮਾਤੀਆਂ ਦੀ ਸੰਗਤ ਕਰਕੇ ਮਨੋ ਸਿਰਜੇ ਮਦਮਸਤ ਆਕਾਸ਼ ਵਿੱਚ ਉਡਾਰੀਆਂ ਭਰਨ ਲੱਗਾ। ਭੁੱਲ ਗਿਆ ਕਿ ਮੈਂ ਮਿਹਨਤਕਸ਼ ਬਾਪ ਦੀ ਔਲਾਦ ਹਾਂ, ਜਿਸ ਦੇ ਮੋਢਿਆਂ ਉਤੇ ਪਰਵਾਰਕ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀਆਂ ਹਨ। ਪਹਿਲਾਂ ਮੈਂ ਰੋਜ਼ ਸੁਵਖਤੇ ਉਠਦਾ, ਗਾਵਾਂ ਨੂੰ ਪੱਠੇ ਪਾਉਂਦਾ, ਧਾਰਾਂ ਕੱਢਦਾ ਤੇ ਸਾਈਕਲ ਉੱਤੇ ਨੇੜਲੀ ਕਾਲੋਨੀ ਵਿੱਚ ਦੁੱਧ ਪਾਉਣ ਜਾਂਦਾ, ਪਰ ਅੱਜ ਕੱਲ੍ਹ ਸੁਵੱਖਤੇ ਉਠ ਕੇ ਹੋਰ ਕੰਮ ਕਰਨਾ ਮੈਨੂੰ ਕੈਦ ਜਾਪਦਾ। ਮੈਂ ਪਿਤਾ ਦੇ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਆਖਣ ਦਾ ਬਾਵਜੂਦ ਇਸ ਕੰਮ ਤੋਂ ਕਿਨਾਰਾ ਕਰਨ ਲੱਗਾ। ਨਿੱਤ ਕਲੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਕਿ ਮੇਰੇ ਤੋਂ ਇਹ ਯੱਭ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਹੋਰ ਕੰਮ ਤਾਂ ਪਿਤਾ ਜੀ ਭਾਵੇਂ ਆਪ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਏ, ਪਰ ਘਰ-ਘਰ ਜਾ ਕੇ ਦੁੱਧ ਪਾਉਣ ਦਾ ਸਿਆਪਾ ਅਜੇ ਮੇਰੇ ਗਲ ਹੀ ਸੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਛੁਟਕਾਰਾ ਪਾਉਣ ਲਈ ਸੋਚ ਰਿਹਾ ਸਾਂ।
ਫੇਰ ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਕਿ ਇੱਕ ਪ੍ਰਾਈਵੇਟ ਸੁਸਾਈਟੀ ਦੁੱਧ ਖਰੀਦਦੀ ਹੈ। ਘਰ-ਘਰ ਜਾ ਕੇ ਦੁੱਧ ਪਾਉਣ ਦੇ ਝੰਜਟ ਤੋਂ ਨਿਜਾਤ ਪਾਉਣ ਲਈ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਰੁਜ਼ਗਾਰ ਨੂੰ ਸਿਆਪਾ ਸਮਝਣ ਕਾਰਨ ਝੱਟ ਉਸ ਸੁਸਾਈਟੀ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਕੀਤਾ। ਮੈਂ ਘਰਾਂ ਵਿੱਚ ਪੰਦਰਾਂ ਰੁਪਏ ਲਿਟਰ ਦੇ ਹਿਸਾਬ ਦੁੱਧ ਵੇਚਦਾ ਸੀ, ਪਰ ਇਸ ਸੁਸਾਈਟੀ ਦੇ ਨੁਮਾਇੰਦੇ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਉਹ ਇਕੱਠਾ ਕੀਤਾ ਦੁੱਧ ਤੇਰਾਂ ਰੁਪਏ ਦੇ ਹਿਸਾਬ ਨਾਲ ਖ਼ਰੀਦਣਗੇ ਤੇ ਪੰਦਰਾਂ ਦਿਨਾਂ ਬਾਅਦ ਪੈਸੇ ਦੇਵਾਂਗੇ। ਮੈਂ ਚਾਈਂ-ਚਾਈਂ ਹਾਂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਫ਼ੈਸਲਾ ਲੈਂਦਿਆਂ ਪਿਤਾ ਜੀ ਨੇ ਵੀ ਨਹੀਂ ਰੋਕਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮੇਰਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਗ਼ਲਤ ਲੱਗਾ, ਪਰ ਉਹ ਆਖਦੇ ਵੀ ਕੀ? ਆਖ਼ਰ ਸੁਸਾਈਟੀ ਨੇ ਦੁੱਧ ਖਰੀਦਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਮੇਰਾ ਜਿਵੇਂ ਅੰਤਾਂ ਦਾ ਭਾਰ ਲਹਿ ਗਿਆ। ਪੰਦਰਾਂ ਦਿਨਾਂ ਬਾਅਦ ਹਿਸਾਬ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਸਾਰੇ ਦੁੱਧ ਦੀ ਔਸਤ ਗਿਆਰਾਂ ਰੁਪਏ ਲਿਟਰ ਆਈ। ਸੁਸਾਈਟੀ ਦੇ ਕਰਿੰਦੇ ਨੇ ਆਖਿਆ ਕਿ ਸਰਦੀ ਵੱਧ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਦੁੱਧ ਦਾ ਰੇਟ ਘਟਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਗਰਮੀ ਆਉਂਦੇ ਹੀ ਦੁੱਧ ਚਾਰ ਰੁਪਏ ਮਹਿੰਗਾ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ। ਉਸ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਸੁਸਾਈਟੀ ਦੀ ਬਣੀ ਫੀਡ ਦੇ ਇੱਕ ਬਰਾਂਡ ਬਾਰੇ ਸਿਫ਼ਾਰਸ਼ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਖਾ ਕੇ ਪਸ਼ੂਆਂ ਦੇ ਦੁੱਧ ਦੀ ਫੈਟ ਵਧ ਜਾਂਦੀ ਤੇ ਦੁੱਧ ਦਾ ਸਹੀ ਮੁੱਲ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਇਸ ਲਈ ਤੁਹਾਨੂੰ ਕੋਈ ਪੈਸਾ ਨਕਦ ਨਹੀਂ ਦੇਣਾ ਪਵੇਗਾ, ਬਲਕਿ ਦੁੱਧ ਦੇ ਪੈਸਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਹੀ ਭੁਗਤਾਨ ਹੋ ਜਾਇਆ ਕਰੇਗਾ। ਮੈਂ ਝਟਪਟ ਹਾਂ ਆਖ ਦਿੱਤੀ। ਉਸੇ ਸ਼ਾਮ ਫੀਡ ਦੀਆਂ ਬੋਰੀਆਂ ਘਰ ਆ ਗਈਆਂ। ਮੈਂ ਪਸ਼ੂਆਂ ਨੂੰ ਚੰਗੀ ਖ਼ੁਰਾਕ ਖਵਾਉਣ ਲਈ ਹਰ ਵਾਹ ਲਾ ਦਿੱਤੀ ਪਰ ਦੁੱਧ ਦਾ ਰੇਟ ਉਥੇ ਹੀ ਰਿਹਾ। ਅਖੇ ‘ਬੇਗਾਨੇ ਹੱਥ ਖੇਤੀ, ਨਾ ਬੱਤੀਓਂ ਹੋਣ ਤੇਤੀ।' ਇਸ ਨਾਲ ਮੇਰੇ ਖਰਚੇ ਵਧ ਗਏ ਸਨ। ਛੇ ਮਹੀਨੇ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਸਨ। ਗਰਮੀਆਂ ਆ ਗਈਆਂ। ਸੁਸਾਈਟੀ ਵਾਲੇ ਆਖਦੇ ਸਨ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਸੌ ਲਿਟਰ ਦੁੱਧ ਦੀ ਪੈਦਾਵਾਰ ਕਰ ਦੇਵੋ ਤਾਂ ਵਧੀਆ ਰੇਟ ਮਿਲੇਗਾ। ਫੇਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੁੱਧ ਦੀ ਪੈਦਾਵਾਰ ਘਟਣ ਕਾਰਨ ਫੀਡ ਵੀ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਬਾਜ਼ਾਰ ਤੋਂ ਲਿਆਂਦੀ ਫੀਡ ਵਾਲਾ ਪੈਸਿਆਂ ਲਈ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਫੋਨ ਕਰਦਾ।
ਇਹ ਸਭ ਕੀ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ? ਪਹਿਲਾਂ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਘਰਾਂ ਵਿੱਚ ਦੁੱਧ ਪਾਉਂਦਾ ਸੀ ਤਾਂ ਫੀਡ ਦਾ ਖਰਚਾ ਕੱਢ ਕੇ ਕਾਫ਼ੀ ਪੈਸਾ ਬਚ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਪਰ ਆਪ ਸਹੇੜੀ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਕਰਕੇ ਮੇਰੀ ਆਮਦਨ ਘਟਣ ਲੱਗੀ ਸੀ। ਚਿੰਤਾਵਾਂ ਦੇ ਬੱਦਲ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ ਕਰਨ ਲੱਗੇ। ਮੈਨੂੰ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੀ ਚਮਕ ਚੁਭਣ ਲੱਗ ਪਈ।
ਇੱਕ ਦਿਨ ਮੈਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਖ਼ਿਆਲਾਂ ਵਿੱਚ ਗੁਆਚਾ ਹੋਇਆ ਸਾਂ। ਪਿਤਾ ਜੀ ਪਸ਼ੂਆਂ ਨੂੰ ਪੱਠੇ ਪਾ ਰਹੇ ਸਨ। ਮੇਰੇ ਅੰਦਰੋਂ ਆਵਾਜ਼ ਆਈ ਕਿ ਕੁਝ ਕਰਨ ਦਾ ਵੇਲਾ ਹੈ। ਮੈਂ ਫ਼ੌਰੀ ਕਾਪੀ ਉਤੇ ਹਿਸਾਬ ਕੀਤਾ। ਸੌਂ ਲਿਟਰ ਦੁੱਧ ਗਿਆਰਾਂ ਸੌ ਦਾ, ਪਰ ਜੇ ਘਰਾਂ ਵਿੱਚ ਦੁਬਾਰਾ ਦੁੱਧ ਪਾਵਾਂ ਤਾਂ ਅਠਾਰਾਂ ਸੌ ਰੁਪਏ ਦਾ। ਇਸ ਲਈ ਮੈਨੂੰ ਪੁਰਾਣੇ ਗਾਹਕਾਂ ਨਾਲ ਦੁਬਾਰਾ ਸੰਪਰਕ ਕਰਨਾ ਪਵੇਗਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਕਈ ਵਾਰ ਪਹੁੰਚ ਕੀਤੀ ਸੀ ਕਿ ਸਾਨੂੰ ਚੰਗਾ ਦੁੱਧ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦਾ। ਮੈਨੂੰ ਇੱਕ ਮੋਟਰ ਸਾਈਕਲ ਚਾਹੀਦਾ ਸੀ। ਮੈਂ ਆਪਣਾ ਸਾਈਕਲ ਚੁੱਕਿਆ ਤੇ ਨੇੜੇ ਇੱਕ ਮੋਟਰ ਸਾਈਕਲ ਬਾਰਾਂ ਹਜ਼ਾਰ ਰੁਪਏ ਵਿੱਚ ਮਿਲ ਗਿਆ, ਦੋਧੀਆਂ ਵਾਂਗ ਦੁੱਧ ਰੱਖਣ ਲਈ ਪਿੰਜਰਾ ਲਗਵਾਉਣ ਉਤੇ ਖਰਚਾ ਤਿੰਨ ਹਜ਼ਾਰ ਰੁਪਏ ਆਇਆ। ਪੰਦਰਾਂ ਹਜ਼ਾਰ ਰੁਪਏ ਖਰਚ ਕੇ ਆਪਣਾ ਕੰਮ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। ਪਹਿਲੇ ਮਹੀਨੇ ਮੈਨੂੰ ਪੰਦਰਾਂ ਹਜ਼ਾਰ ਰੁਪਏ ਬੱਚਤ ਹੋਈ। ਮੋਟਰ ਸਾਈਕਲ ਦਾ ਖਰਚਾ ਪਹਿਲੇ ਮਹੀਨੇ ਹੀ ਨਿਕਲ ਗਿਆ। ਮੇਰਾ ਹੌਸਲਾ ਵਧ ਗਿਆ। ਪੂਰੇ ਤਨਦੇਹੀ ਨਾਲ ਕਿਰਤ ਕੀਤੀ। ਕੁਝ ਮਹੀਨਿਆਂ ਵਿੱਚ ਫੀਡ ਵਾਲੇ ਦੇ ਪੈਸੇ ਚੁੱਕਾ ਦਿੱਤੇ। ਮੈਂ ਸਵੇਰੇ-ਸ਼ਾਮ ਖੁਸ਼ੀ-ਖੁਸ਼ੀ ਦੁੱਧ ਪਾਉਂਦਾ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਵੱਲ ਧਿਆਨ ਦਿੰਦਾ। ਮੈਨੂੰ ਕੰਮ ਵਿੱਚ ਲੱਗਾ ਦੇਖ ਪਿਤਾ ਜੀ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਪੂਰਾ ਹੱਥ ਵਟਾਉਣ ਲੱਗੇ। ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਬਾਅਦ ਮੈਂ ਪੀ ਐਚ ਡੀ ਲਈ ਰਜਿਸਟਰਡ ਹੋ ਗਿਆ।
ਅੱਜ ਵੀ ਜਦੋਂ ਕਦੇ ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਘਟਨਾ ਯਾਦ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਮੈਂ ਸੋਚਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਮੇਰੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਉਹ ਪਲ ਗੂੜ੍ਹੀ ਨੀਂਦ 'ਚੋਂ ਜਾਗਣ ਵਾਂਗ ਸਨ। ਸਿਆਣੇ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਜਦੋਂ ਜਾਗੋ, ਓਦੋਂ ਸਵੇਰਾ।