-ਬਹਾਦਰ ਸਿੰਘ ਗੋਸਲ
ਪੁਰਾਣੇ ਸਮਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਕੁਝ ਰੱਜੇ-ਪੁੱਜੇ ਵੱਡੇ ਜ਼ਿਮੀਂਦਾਰ ਜਾਂ ਚੌਧਰੀ ਬਹੁਤਾਤ ਵਿਚ ਰੱਖੇ ਡੰਗਰ-ਪਸ਼ੂਆਂ ਦੀ ਸੰਭਾਲ ਲਈ ਤਬੇਲੇ ਵਰਗੀ ਹਵੇਲੀ ਬਣਾ ਲੈਂਦੇ ਸਨ। ਪਰਿਵਾਰ ਅਤੇ ਪਸ਼ੂਆਂ ਦੀ ਰਾਖੀ ਲਈ ਹਵੇਲੀ ਬੜੀ ਕਾਰਗਰ ਹੁੰਦੀ ਸੀ। ਆਮ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਇਹ ਹਵੇਲੀਆਂ ਕੱਚੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ, ਪਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਕੰਧਾਂ ਮੋਟੀਆਂ ਤੇ ਉੱਚੀਆਂ ਬਣਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਸਨ। ਚਮਕੌਰ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਹਵੇਲੀ ਵੀ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੀ। ਸੱਤ-ਅੱਠ ਕਨਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਬਣੀ ਇਹ ਹਵੇਲੀ ਕਾਫ਼ੀ ਉੱਚੀ ਥਾਂ ਬਣਾਈ ਗਈ ਸੀ। ਇਸ ਦੀ ਬਣਤਰ ਦੀ ਵਿਉਂਤਬੰਦੀ ਵੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਾਰੇ ਬਹੁਤ ਸੁਚੱਜੀ ਸੀ।
ਦੋ-ਤਿੰਨ ਮੰਜ਼ਿਲਾਂ ਦੀ ਬਣੀ ਇਸ ਹਵੇਲੀ ਉੱਤੇ ਇੱਕ ਉੱਚੀ ਅਟਾਰੀ ਸੀ, ਜਿੱਥੋਂ ਦੂਰ ਦੂਰ ਤੱਕ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਦੇਖੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਸਨ। ਇਸ ਦੇ ਉੱਤਰ ਵਾਲੇ ਪਾਸੇ ਕਾਫੀ ਨਿਵਾਣ ਤੇ ਪੂਰਬੀ ਹਿੱਸੇ ਵਿੱਚ ਪਿੰਡ ਚਮਕੌਰ ਵੱਸਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ 7 ਪੋਹ ਸੰਮਤ 1761 ਨੂੰ ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਤੋਂ ਚੱਲ ਕੇ ਰੋਪੜ ਵਿੱਚੋਂ ਹੁੰਦੇ ਹੋਏ ਇਸ ਪਿੰਡ ਪਹੁੰਚੇ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦੋ ਭਰਾਵਾਂ ਚੌਧਰੀ ਬੁੱਧੀ ਚੰਦ ਤੇ ਗਰੀਬੂ ਦੀ ਸਾਂਝੀ ਹਵੇਲੀ ਵਿੱਚ ਟਿਕਾਣਾ ਕੀਤਾ। ਚੌਧਰੀ ਨੇ ਇਹ ਹਵੇਲੀ ਦੇਣ ਤੋਂ ਨਾਂਹ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਸੀ, ਪਰ ਗਰੀਬੂ ਨੇ ਹਵੇਲੀ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਦੇ ਦਿੱਤੀ ਤਾਂ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੇ ਦੋਵੇ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦਿਆਂ ਤੇ 40 ਸਿੰਘਾਂ ਨਾਲ ਵਿਸ਼ਰਾਮ ਕਰ ਸਕਣ। ਦੁਸ਼ਮਣਾਂ ਦੀ ਦਸ ਲੱਖ ਤੋਂ ਵੀ ਵੱਧ ਫ਼ੌਜ ਨੇ ਇਸ ਹਵੇਲੀ ਨੂੰ ਘੇਰਾ ਪਾ ਲਿਆ। ਇੱਥੇ ਹੋਈ ਜੰਗ ਵਿੱਚ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦਾ ਅਜੀਤ ਸਿੰਘ ਤੇ ਜੁਝਾਰ ਸਿੰਘ ਸਮੇਤ ਹੋਰ ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਸੂਰਬੀਰਤਾ ਦਿਖਾਈ ਤੇ ਸ਼ਹੀਦੀਆਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਲਈਆਂ। ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਸਾਹਿਬ ਸਿੰਘ ਅਨੁਸਾਰ ਜੇ ਦੁਸ਼ਮਣਾਂ ਦਾ ਸੌ ਬੰਦਾ ਕਹੀਆਂ ਲੈ ਕੇ ਉਸ ਹਵੇਲੀ ਦੀ ਕੰਧ ਨੂੰ ਢਾਹੁਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦਾ ਤਾਂ ਦੋ ਘੰਟੇ ਨਾ ਲੱਗਦੇ ਅਤੇ ਕੰਧਾਂ ਡਿੱਗ ਪੈਂਦੀਆਂ, ਪਰ ਸਿੰਘਾਂ ਸੂਰਮਿਆਂ ਨੇ ਦੁਸ਼ਮਣਾਂ ਨੂੰ ਹਵੇਲੀ ਨੇੜੇ ਨਹੀਂ ਢੁੱਕਣ ਦਿੱਤਾ।
ਵੱਡੇ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦਿਆਂ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਸਿੰਘਾਂ ਦੀਆਂ ਸ਼ਹੀਦੀਆਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜਦੋਂ ਸਿਰਫ 11 ਸਿੰਘ ਰਹਿ ਗਏ ਤਾਂ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਭਾਈ ਦਇਆ ਸਿੰਘ, ਭਾਈ ਧਰਮ ਸਿੰਘ ਤੇ ਭਾਈ ਮਾਨ ਸਿੰਘ ਦੇ ਹਵੇਲੀ ਛੱਡਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਰਾਤ ਨੂੰ ਤਾੜੀ ਮਾਰ ਕੇ ਚਮਕੌਰ ਤੋਂ ਨਿਕਲ ਗਏ। ਫਿਰ ਪਿੱਛੇ ਬਚੇ ਅੱਠੇ ਸਿੰਘ ਵੀ ਵੈਰੀਆਂ ਨਾਲ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰਦੇ ਸ਼ਹੀਦੀਆਂ ਪਾ ਗਏ।
ਚਮਕੌਰ ਦੇ ਯੁੱਧ ਕਾਰਨ ਭਾਈ ਗਰੀਬੂ ਦੀ ਇਹ ਹਵੇਲੀ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਲਈ ਅਦੁੱਤੀ ਥਾਂ ਬਣ ਗਈ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਮਾਲਕ ਭਾਈ ਗਰੀਬੂ ਦਾ ਨਾਂ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਅਮਰ ਹੋ ਗਿਆ। ਭਾਵੇਂ ਇਸ ਹਵੇਲੀ ਦੀਆਂ ਕੰਧਾਂ ਕੱਚੀਆਂ ਗਾਰੇ ਦੀਆਂ ਸਨ, ਪਰ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਫ਼ੌਜ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਜ਼ਫ਼ਰਨਾਮੇ ਵਿਚਲੇ ਕਥਨ ਅਨੁਸਾਰ ਦੱਸ ਲੱਖ ਦੱਸੀ ਹੈ, ਫਿਰ ਵੀ ਸਿਰਲੱਥ ਯੋਧਿਆਂ ਨੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਨੂੰ ਇਸ ਦੇ ਨੇੜੇ ਨਾ ਢੁੱਕਣ ਦਿੱਤਾ। ਇਹੀ ਸਥਾਨ ਸੀ, ਜਿੱਥੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਪੰਜ ਸਿੰਘਾਂ ਨੂੰ ਗੜ੍ਹੀ ਦੀ ਅਟਾਰੀ ਵਿਚਲੇ ਆਪਣੇ ਆਸਣ ਉਪਰ ਬਿਠਾਇਆ ਤੇ ਖਾਲਸਾ ਪੰਥ ਨੂੰ ਗੁਰਿਆਈ ਦਿੱਤੀ ਸੀ।
ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਇੱਟਾਂ ਦੀ ਬਣੀ ਇਸ ਅਟਾਰੀ ਵਿੱਚ ਉਚਾਈ ਉੱਤੇ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਸੀ, ਜੋ ਪਾਣੀ ਦੀ ਖੂਹੀ ਵੱਲ ਖੁਲ੍ਹਦਾ ਸੀ। ਇਹ ਖੂਹੀ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਭਾਈ ਸੰਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਅਸਥਾਨ ਉਤੇ ਅੱਜ ਵੀ ਦੇਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲਦੀ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਹਵੇਲੀ ਵਿੱਚ ਠਹਿਰਨ ਸਮੇਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ, ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦਿਆਂ ਤੇ ਸਿੰਘਾਂ ਲਈ ਪਾਣੀ ਦਾ ਇਕੋ ਸੋਮਾ ਇਹ ਖੂਹੀ ਸੀ। ਲੇਖਕ ਨੂੰ ਉਹ ਪੁਰਾਣੀ ਹਵੇਲੀ ਦੇਖਣ ਦਾ ਸੁਭਾਗ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਜਿੱਥੇ ਉਪਰ ਜਾ ਕੇ ਦੂਰ ਦੂਰ ਤੱਕ ਰੇਤ ਦੇ ਟਿੱਬੇ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੇ ਸਨ। ਉਹ ਵਿਰਾਸਤੀ ਹਵੇਲੀ ਢਾਹ ਕੇ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦੀ ਇਮਾਰਤ ਬਣਾ ਦਿੱਤੀ ਹੈ। ਭਾਵੇਂ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦੀ ਇਮਾਰਤ ਸੁੰਦਰ ਤੇ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਹੈ, ਪਰ ਹਵੇਲੀ ਸੰਗਤ ਨੂੰ ਦੇਖਣ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦੀ। ਸਾਨੂੰ ਅਜਿਹੀਆਂ ਵਿਰਾਸਤੀ ਇਮਾਰਤਾਂ ਦੀ ਸੰਭਾਲ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਕਿ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਆਪਣੇ ਇਤਿਹਾਸ ਤੋਂ ਜਾਣੂ ਹੋ ਕੇ ਇਸ ਤੋਂ ਕੁੱਝ ਸਿੱਖ ਸਕਣ।