-ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ ਵਿਜੈ ਕੁਮਾਰ
ਕਾਫੀ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ, ਉਦੋਂ ਮੈਂ ਲੈਕਚਰਚ ਸਾਂ। ਪ੍ਰੀਖਿਆ ਡਿਊਟੀ ਦੇਣ ਤੋਂ ਕੁਝ ਝਿਜਕਦਾ ਸਾਂ। ਜੇ ਕਦੇ ਡਿਊਟੀ ਲੱਗ ਜਾਂਦੀ ਤਾਂ ਓਹੜ-ਪੋਹੜ ਕਰਕੇ ਕਟਵਾ ਲੈਂਦਾ। ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਨਕਲ ਦੇ ਸਖਤ ਖਿਲਾਫ ਸਾਂ ਤੇ ਨਕਲ ਰੋਕਣ ਉੱਤੇ ਲੋਕ ਤੇ ਅਧਿਆਪਕ ਸਾਥੀ ਅਕਸਰ ਨਾਰਾਜ਼ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਇੱਕ ਵਾਰ ਖਾਲਸਾ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਲੱਗੀ ਡਿਪਟੀ ਸੁਪਰਡੈਂਟ ਦੀ ਡਿਊਟੀ ਕਟਵਾ ਨਾ ਸਕਿਆ, ਡਿਊਟੀ ਦੇਣੀ ਹੀ ਪਈ। ਸਾਡੇ ਗੁਆਂਢੀ ਸੂਬੇ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਮੁੰਡੇ-ਕੁੜੀਆਂ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਨੌਕਰੀ ਲੈਣ ਲਈ ਪੰਜਾਬੀ ਦਾ ਪਰਚਾ ਪਾਸ ਕਰਨ ਲਈ ਪ੍ਰੀਖਿਆ ਦੇਣ ਆਉਂਦੇ ਹਨ। ਉਸ ਪ੍ਰੀਖਿਆ ਕੇਂਦਰ ਵਿੱਚ ਵੀ ਕੁਝ ਬੱਚੇ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਸ਼ੇ ਦਾ ਪਰਚਾ ਦੇ ਰਹੇ ਸਨ। ਮੈਂ ਕਾਫੀ ਸਖਤੀ ਨਾਲ ਨਕਲ ਰੋਕੀ ਹੋਈ ਸੀ।
ਪ੍ਰੀਖਿਆ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਣ ਤੋਂ ਘੰਟਾ ਪਹਿਲਾਂ ਪ੍ਰੀਖਿਆ ਕੇਂਦਰ ਪਹੁੰਚ ਜਾਂਦਾ ਸਾਂ। ਇੱਕ ਦਿਨ ਕਮਰੇ ਵਿੱਚ ਬੈਠਾ ਅਖਬਾਰ ਪੜ੍ਹ ਰਿਹਾ ਸਾਂ, ਪਤਾ ਨਹੀਂ, ਲੰਮੇ-ਝੰਮੇ ਮੁੰਡੇ ਨੇ ਆਪਣੇ ਕਮਰੇ ਵਿੱਚ ਮੇਰੀ ਡਿਊਟੀ ਹੋਣ ਦਾ ਕਿਵੇਂ ਪਤਾ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ! ਕਾਫੀ ਵੱਡਾ ਸੈਂਟਰ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵੀ ਕਾਫੀ ਸੀ। ਉਹ ਆ ਕੇ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ, ‘ਸਰ, ਮੈਂ ਬੜੇ ਗਰੀਬ ਪਰਵਾਰ ਤੋਂ ਹਾਂ। ਅਸੀਂ ਛੇ ਭੈਣ-ਭਰਾ ਹਾਂ। ਪਿਤਾ ਜੀ ਦੋਵਾਂ ਅੱਖਾਂ ਤੋਂ ਅੰਨ੍ਹੇ ਹਨ। ਬੱਸ, ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਸਹਾਰੇ ਮੈਂ ਬਾਰ੍ਹਵੀਂ ਪਾਸ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਕੁਝ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰ ਦਿਉ ਤਾਂ ਮੈਂ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਰੁਜ਼ਗਾਰ ਤੇ ਲੱਗ ਜਾਵਾਂਗਾ।’ ਮੈਂ ਉਸ ਵੱਲ ਟੇਢਾ ਜਿਹਾ ਝਾਕਿਆ। ਉਸ ਤੋਂ ਪੱਲਾ ਛੁਡਾਉਣ ਲਈ ਮੈਂ ਉਸ ਨੂੰ ਨਾ ਹਾਂ ਕੀਤੀ, ਨਾ ਨਾਂਹ। ਉਹ ਮੇਰੇ ਕੋਲੋਂ ਚਲਾ ਤਾਂ ਗਿਆ ਪਰ ਆਪਣੀ ਲਾਚਾਰੀ ਅਤੇ ਮਜਬੂਰੀਆਂ ਦਾ ਢੇਰ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਛੱਡ ਗਿਆ। ਉਹ ਮੇਰੇ ਕੋਲੋਂ ਬੇਉਮੀਦਾ ਹੋ ਕੇ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਮੈਂ ਉਸ ਕੋਲੋਂ ਉਸ ਦਾ ਨਾਂ, ਰੋਲ ਨੰਬਰ ਵੀ ਨਹੀਂ ਪੁੱਛਿਆ।
ਖੈਰ! ਪਰਚਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ। ਮੈਂ ਪ੍ਰੀਖਿਆ ਹਾਲ ਵਿੱਚ ਘੁੰਮਣ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਉਹ ਮੁੰਡਾ ਚੁੱਪ-ਚਾਪ, ਬੜੇ ਆਰਾਮ ਨਾਲ ਆਪਣਾ ਪਰਚਾ ਲਿਖ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਉਸ ਤੋਂ ਹਾਜ਼ਰੀ ਸ਼ੀਟ ਤੇ ਦਸਖਤ ਕਰਾਉਣ ਗਿਆ ਤਾਂ ਉਸ ਦਾ ਪਰਚਾ ਦੇਖਿਆ, ਉਸ ਦੀ ਲਿਖਾਈ ਕਾਫੀ ਸੋਹਣੀ ਸੀ। ਇਹ ਸਭ ਦੇਖ ਪੁੱਛਣੋਂ ਨਾ ਰਹਿ ਸਕਿਆ, ‘‘ਕਾਕਾ ਤੈਨੂੰ ਪਰਚਾ ਤਾਂ ਆਉਂਦਾ ਹੈ।'' ਉਹ ਬੋਲਿਆ, ‘‘ਸਰ ਮੈਂ ਪੂਰਾ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਆਇਆ ਹਾਂ, ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਸ ਲਈ ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ ਸੀ ਕਿ ਮੇਰੇ ਹੱਥੋਂ ਪਾਸ ਹੋਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਨਾ ਨਿਕਲ ਜਾਵੇ।'' ਮੁੰੰਡੇ ਵੱਲੋਂ ਆਪਣੀ ਸਿਫਾਰਿਸ਼ ਆਪੇ ਪਾਉਣ ਦੀ ਫਿਰਕੀ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਦਿਮਾਗ ਅੰਦਰ ਚੱਲ ਰਹੀ ਸੀ, ਉਸ ਦੀਆਂ ਸਹਿਜ ਗੱਲਾਂ ਨੇ ਅੰਦਰੋਂ ਹਿਲਾ ਕੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ। ਮੈਂ ਮਨੋ-ਮਨ ਉਸ ਦੀ ਮਦਦ ਲਈ ਤਿਆਰ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸਾਂ। ਪ੍ਰੀਖਿਆ ਖਤਮ ਹੋਣ ਨੂੰ ਕਰੀਬ ਪੌਣਾ ਘੰਟਾ ਰਹਿ ਗਿਆ ਸੀ। ਦੋ ਕੁੜੀਆਂ ਆਪਣਾ ਪਰਚਾ ਦੇ ਕੇ ਚਲੀਆਂ ਗਈਆਂ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਕੁੜੀ ਦੇ ਸੈਂਟ ਦਾ ਪਰਚਾ ਉਸ ਮੁੰਡੇ ਦੇ ਪਰਚੇ ਨਾਲ ਮਿਲਦਾ ਸੀ। ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿਹੜੇ ਵੇਲੇ ਮੈਂ ਉਹ ਪਰਚਾ ਉਸ ਮੁੰਡੇ ਨੂੰ ਫੜਾ ਦਿੱਤਾ। ਮੁੰਡੇ ਨੇ ਓਨੇ ਹੀ ਸਹਿਜ ਨਾਲ ਪਰਚੇ ਦੇ ਬੀ ਭਾਗ ਲਈ ਵੀ ਸਹਾਇਤਾ ਮੰਗੀ। ਉਹ ਮੇਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਅੰਦਰ ਸਿੱਧਾ ਝਾਕ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਤਨ-ਮਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਲਰਜ਼ਿਸ਼ ਜਿਹੀ ਮਹਿਸੂੂਸ ਹੋਈ। ਸੱਚਮੁੱਚ ਮੇਰੇ ਸਿਧਾਂਤ ਪਿਘਲ ਕੇ ਵਹਿ ਤੁਰੇ ਅਤੇ ਮੈਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿਵੇਂ ਪਹਿਲੇ ਪਰਚੇ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਦੁਹਰਾ ਦਿੱਤੀ। ਮੇਰੇ ਲਈ ਆਪਣੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਨਾਲੋਂ ਉਸ ਦੇ ਹਾਲਾਤ ਅਨੁਸਾਰ ਉਸ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਨਾ ਸ਼ਾਇਦ ਜ਼ਿਆਦਾ ਅਹਿਮ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ!
ਪ੍ਰੀਖਿਆ ਦਾ ਸਾਰਾ ਕੰਮ ਨਿਬੇੜ ਕੇ ਪ੍ਰੀਖਿਆ ਕੇਂਦਰ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਆਇਆ ਤਾਂ ਉਹ ਬਾਹਰ ਖੜ੍ਹਾ ਮੇਰੀ ਉਡੀਕ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਮੈਂ ਪੁੱਛਿਆ, ‘‘ਕਾਕਾ ਤੂੰ ਅਜੇ ਗਿਆ ਨਹੀਂ?'' ਇਸ ਵਾਰ ਉਹ ਥੋੜ੍ਹਾ ਝਿਜਕਦਾ ਜਿਹਾ ਬੋਲਿਆ, ‘‘ਅਸੀਂ ਗਰੀਬ ਲੋਕ ਤੁਹਾਡੇ ਕਿਸੇ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਆ ਸਕਦੇ ਪਰ ਤੁਹਾਡੀ ਤਰੱਕੀ ਅਤੇ ਚੰਗੀ ਸਿਹਤ ਲੋੜਦੇ ਆਂ।'' ਉਹਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਵਿੱਚ ਮਾਸੂਮੀਅਤ ਤੇ ਸਾਦਗੀ ਸੀ। ਮੈਂ ਉਸ ਦਾ ਨਾਂ ਪੁੱਛ ਕੇ ਉਸ ਤੋਂ ਵਿਦਾ ਲੈ ਲਈ। ਉਸ ਦਾ ਨਾਂ ਹੁਸ਼ਿਆਰ ਸਿੰਘ ਸੀ।
ਮੇਰੇ ਪਰਮ ਮਿੱਤਰ, ਅਧਿਆਪਕ ਨੇ ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ ਦੀ ਬਦਲੀ ਤਰੱਕੀ ਹੋਣ ਸਮੇਂ ਸ਼ਹਿਰੀ ਸਟੇਸ਼ਨ ਤੇ ਕਰਾਉਣੀ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਸਿਆਸੀ ਤੌਰ ਤੇ ਕਾਫੀ ਨੱਠ-ਭੱਜ ਕਰ ਲਈ ਸੀ ਪਰ ਉਸ ਦਾ ਪੈਰ-ਪੰਬੂ ਕਿਤੇ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲੱਗ ਰਿਹਾ। ਇੱਕ ਦਿਨ ਉਹਨੇ ਆਪਣੀ ਸਮੱਸਿਆ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਸਾਂਝੀ ਕੀਤੀ। ਮੈਂ ਵਿਤ ਮੁਤਾਬਕ ਡੀ ਪੀ ਆਈ ਦਫਤਰ ਦੇ ਸੁਪਰਡੈਂਟ ਰਾਹੀ ਬਦਲੀ ਕਰਾਉਣ ਦਾ ਤਾਣਾ ਬੁਣਿਆ। ਉਹਨੇ ਅਗਾਂਹ ਸਾਨੂੰ ਸਿੱਖਿਆ ਮੰਤਰੀ ਦੇ ਪੀ ਏ ਕੋਲ ਇਹ ਕਹਿ ਕੇ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਉਸ ਕੋਲ ਮੇਰਾ ਨਾਂ ਲੈ ਦਿਉ। ਸਿੱਖਿਆ ਮੰਤਰੀ ਦੇ ਪੀ ਏ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ ਤਾਂ ਕੀ ਹੋਣੀ ਸੀ, ਸਾਡੇ ਕੋਲੋਂ ਸਕੱਤਰੇਤ ਦੇ ਅੰਦਰ ਜਾਣ ਦਾ ਪਾਸ ਤੱਕ ਨਾ ਬਣਿਆ। ਪਾਸ ਬਣਾਉਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਬਹੁਤ ਭੀੜ ਸੀ।
ਅਚਾਨਕ ਪੁਲਸ ਦੇ ਦੋ ਜਵਾਨ ਆਣ ਕੇ ਨੇੜੇ ਖੜ੍ਹੇ ਹੋ ਗਏ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਮੈਨੂੰ ਸੰਬੋਧਨ ਹੋਇਆ, ‘‘ਸਰ, ਤੁਸੀਂ ਪਛਾਣਿਆ ਮੈਨੂੰ?'' ਮੈ ਦਿਮਾਗ ਉੱਤੇ ਜ਼ੋਰ ਪਾਇਆ, ਪਰ ਚੇਤੇ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਨਕਸ਼ ਅਤੇ ਨਾਂ ਉਭਰ ਨਾ ਸਕਿਆ, ‘‘ਕਾਕਾ ਤੂੰ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਪੜ੍ਹਿਆ ਹੋਵੇਂਗਾ?'' ਉਹ ਬੋਲਿਆ, ‘‘ਸਰ, ਮੈਂ ਹੁਸ਼ਿਆਰ ਸਿੰਘ ਹਾਂ।'' ਉਹ ਸਾਨੂੰ ਬਿਨ੍ਹਾਂ ਪਾਸ ਤੋਂ ਪੀ ਏ ਦੇ ਕਮਰੇ ਵਿੱਚ ਲੈ ਗਿਆ। ਉਹ ਸਿੱਖਿਆ ਮੰਤਰੀ ਦੀ ਸਕਿਉਰਿਟੀ ਵਿੱਚ ਤਾਇਨਾਤ ਸੀ। ਫਿਰ ਉਹ ਸਾਨੂੰ ਸਿੱਧਾ ਮੰਤਰੀ ਕੋਲ ਲਿਜਾ ਕੇ ਕਹਿੰਦਾ, ‘‘ਸਰ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਬਦੌਲਤ ਕਮਾਉਣ-ਖਾਣ ਜੋਗਾ ਹੋਇਆ ਹਾਂ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕੰਮ ਹੋ ਜਾਏ, ਵੱਡੀ ਕਿਰਪਾ ਹੋਵੇਗੀ।'' ਮੰਤਰੀ ਨੇ ਸਾਡੀ ਫਾਈਲ ਸਰਸਰੀ ਜਿਹੀ ਨਿਗ੍ਹਾ ਮਾਰ ਕੇ ਰੱਖ ਲਈ। ਹਫਤੇ ਬਾਅਦ ਉਹ ਮੁੰਡਾ ਬਦਲੀ ਦੇ ਆਰਡਰ ਲੈ ਕੇ ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ ਸੀ।